Γραφείο Σχολικών Δραστηριοτήτων

Προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων
Η συμβολή και ο ρόλος των εφήβων στην υλοποίησή τους

Οι Σχολικές Δραστηριότητες (ΣΔ) είναι θεματικά οργανωμένες δράσεις, απευθύνονται σε (συγκεκριμένες) ομάδες μαθητών, σχεδιάζονται και αξιολογούνται με βάση μία σαφή στοχοθεσία, χρησιμοποιούν μοντέλα ερμηνευτικής προσέγγισης του υλικού ή άυλου πολιτισμού και αξιοποιούν συγκεκριμένες παιδαγωγικές θεωρίες και μεθόδους. Οι ΣΔ έχουν προδιαγεγραμμένη δομή και διάρκεια, επιδιώκουν την ανακάλυψη νοημάτων, τη μετάδοση πληροφοριών για ποικίλες ανθρώπινες δράσεις, τη συζήτηση για το πολιτισμικά διαφορετικό και τη σύνδεση του χθες με το σήμερα. Οι ΣΔ είναι περιεκτικές, δεν επιδέχονται παρανοήσεις, είναι η γλώσσα μέσα από την οποία μπορούν να προωθηθούν μηνύματα συναντίληψης, αλλαγής, μεταμόρφωσης και διαλόγου. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε πως οι ΣΔ είναι ένα δυνητικό εργαλείο για την αλλαγή που όλοι ποθούμε στο ελληνικό σχολείο, καθώς ξεδιπλώνουν για τον κάθε έφηβο έναν κόσμο δυνατοτήτων.

Οι ΣΔ υλοποιούνται μέσα από τα Προγράμματα Σχολικών Δραστηριοτήτων (ΠΣΔ) τα οποία εμπεριέχουν τρεις τομείς: Τα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Π.Ε.) που έχουν ως σκοπό την ευαισθητοποίηση, δραστηριοποίηση και τροποποίηση συμπεριφορών των μαθητών σε θέματα διατήρησης, προστασίας και βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος, που μαζί με την προστασία της υγείας και της ποιότητας ζωής, τη σωστή και ορθολογική χρησιμοποίηση των φυσικών πόρων και την υιοθέτηση νέων ηθικών αξιών (δικαιοσύνη, ισότητα, δημοκρατία, αλληλεγγύη) προσβλέπουν στο να «εκπαιδεύσουν - μυήσουν» τους εφήβους σε τρόπους βελτίωσης τη μελλοντική τους ζωής (μάλιστα το Θεματικό Έτος 2012-13 εστίαζε στο ανθρωπογενές περιβάλλον και την αειφόρο διαχείριση, ενώ το ΘΕ 2013-2014 στους «ενεργούς πολίτες για την αειφορία»). Τα Προγράμματα Αγωγής Υγείας (Α.Υ.) τα οποία απαιτούν, σύμφωνα με την εγκύκλιο του Υπουργείου Παιδείας, «την επικαιροποίηση του περιεχομένου των σχετικών σχολικών δράσεων προς την κατεύθυνση της δημιουργίας υγιών ατόμων, που αναπτύσσονται σε υγιή φυσικά και κοινωνικά περιβάλλοντα τα οποία ενδιαφέρονται να κατανοήσουν καλύτερα, αλλά και αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για τη βελτίωσή τους (ενεργοί πολίτες)». Τέλος, τα Προγράμματα Πολιτιστικών Θεμάτων (Π.Θ.) είναι «μια δημιουργική διαδικασία που έχει ως στόχο την καλλιέργεια της αισθητικής μέσα από την έρευνα, την μελέτη, την ανάδειξη και την προώθηση στοιχείων πολιτισμού». Επισημαίνουμε ότι ένα ΠΣΔ διαφοροποιείται από τη «συμβατική διδασκαλία», αφού δεν αναφέρεται σε εύρος γνωστικού κλάδου. Επίσης, ένα ΠΣΔ δεν αποτελεί τυπικό μάθημα και διακρίνεται ως προς το θεματικό - περιορισμένο χαρακτήρα του γνωστικού αντικειμένου, ως προς την ομαδοσυνεργατική μέθοδο εργασίας και ως προς τη δομή, καθότι περιλαμβάνει μελέτη πεδίου και εργαστήρια θεματικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο είναι επιθυμητή η σύνδεση με τα γνωστικά αντικείμενα των Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών και τη διδακτέα ύλη των μαθημάτων τους.

Σε ότι αφορά στο διαδικαστικό πλαίσιο των Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων: ένας συντονιστής εκπαιδευτικός και έως τρεις συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί εκδηλώνουν ενδιαφέρον για ένα θέμα το οποίο ανήκει σε μία από τις τρεις κατηγορίες των ΠΣΔ. Οι ενδιαφερόμενοι εκπαιδευτικοί απευθύνουν πρόσκληση είτε σε μαθητές διαφόρων τάξεων ενός σχολείου (μεικτή ομάδα) είτε σε μαθητές ενός τμήματος (αμιγής ομάδα), αλλά και σε εκπαιδευτικούς άλλου/ων σχολείου/ων (Διασχολικό Πρόγραμμα) που συγκροτούν όλοι μαζί πλέον μία ενιαία ομάδα. Τα ΠΣΔ στηρίζονται στην ελεύθερη βούληση, την ανησυχία και τη δημιουργικότητα της ομάδας, την ενεργό συμμετοχή όλων των μελών της και τον σεβασμό των προσωπικών τους αντιλήψεων. Η ομάδα στηρίζεται στο τρίπτυχο: Ενεργητικότητα – Διαλεκτικότητα – Συλλογικότητα, και προτείνει/επιλέγει το Θέμα του Προγράμματος: ο έφηβος θα πρέπει να ενθαρρυνθεί να εκφράσει τι ακριβώς θέλει να κάνει ενώ είναι δευτερεύον να εξασκήσει την όποια δεξιοτεχνία του, εξάλλου αυτό θα γίνει όσο ο ίδιος γίνεται πιο «έμπειρος». Στη συνέχεια, αφού καθοριστούν οι στόχοι και αναζητηθεί η μεθοδολογία, η οποία καθορίζει και την πορεία της ανάπτυξης του Προγράμματος, η ομάδα αρχίζει να ερευνά, να συλλέγει, να μελετά, και τέλος να ερμηνεύει το υλικό (αρχίζει η διαδικασία της ωρίμανσης και της αυτογνωσίας). Στην πολύμηνη αυτή πορεία (από Δεκέμβριο έως Απρίλιο) η ομάδα συνεργάζεται με φορείς, πραγματοποιεί εκπαιδευτικά ταξίδια, και τέλος παρουσιάζει το υλικό: διοργάνωση εκθέσεων, παραστάσεων, εκδηλώσεων λογοτεχνικών/μουσικών κά. εντός και εκτός σχολικής κοινότητας, δηλαδή αναζητείται και εκφράζεται ο κοινός βηματισμός της παιδαγωγικής με την κοινωνία ή όπως έχει καθιερωθεί «το άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία». Η ομάδα χτίζει σταδιακά το όραμά της το οποίο όσο μεγαλύτερο είναι τόσο αυξάνει η ικανότητά της να καθοδηγήσει, να ερμηνεύσει και να δώσει αξία σε κάτι που έχει ξεκινήσει με το χαρακτήρα του άυλου. Ο ρόλος της μαθητικής ομάδας είναι κομβικός, καθώς όχι μόνο θα συμβάλλει στην ανάπτυξη νέων σχέσεων ανάμεσα στα μέλη της (εκπαιδευτικούς και μαθητές), αλλά θα διαχειριστεί – θα «εκμεταλλευτεί» – θα αξιοποιήσει ιδέες, εμπειρίες και καινοτομίες που ίσως σταδιακά ενσωματωθούν στην καθημερινότητα του σχολείου, και θα «μπολιάσει» το σχολείο με ευρηματικότητα, έμπνευση και συναίσθημα. Με άλλα λόγια θα προκύψει μια δράση και μια αντίδραση: ο έφηβος θα δράσει στο χώρο της εκπαίδευσης και θα αντιδράσει προβάλλοντας το εγώ του μέσα στο σύνολο, τις ικανότητές του, τα θέλω του, συνεργαζόμενος με τους άλλους εφήβους της ομάδας του και με τους συντονιστές εκπαιδευτικούς.

Συμπληρωματικά ως προς τις ομάδες μαθητών και εκπαιδευτικών δρα ο/η Υπεύθυνος/η Σχολικών Δραστηριοτήτων, ο οποίος/α δεν περιορίζεται μόνο σε μία ενδεικτική ενημέρωση των ενδιαφερομένων εκπαιδευτικών και στην έγκριση των ΠΣΔ, ως εισηγητής/τρια στην Επιτροπή Έγκρισης των ΠΣΔ, αλλά εισέρχεται σε θέματα ουσίας όπως: 1) δημιουργεί συνθήκες και κλίμα συνεργασιών με φορείς, ιδρύματα και οργανισμούς, 2) επιμορφώνει τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές σε νέες καινοτόμες πρακτικές, 3) κάνει παρεμβάσεις με εθελοντές εντός του σχολικού χώρου, 4) διοργανώνει ημερίδες, σεμινάρια και εργαστήρια συνεργαζόμενος με ποκίλους φορείς, 5) αναδεικνύει και προβάλλει τις δράσεις και τα αποτελέσματα των Προγραμμάτων (ανοικτός και μόνιμος διάλογος με την πόλη και την υπόλοιπη εκπαιδευτική κοινότητα), 6) τροφοδοτεί την πόλη με εκδηλώσεις/φεστιβάλ, 7) καταθέτει προτάσεις σε υπουργεία, αυτοδιοικητικούς φορείς και επιστημονικούς συλλόγους, 8) αναπαράγει εκπαιδευτικό υλικό, 9) υποδεικνύει στις ομάδες των ΠΣΔ κατάλληλη βιβλιογραφία, 10) δρα ως πολλαπλασιαστής πληροφοριών και γνώσεων από τα κάθε είδους σεμινάρια και συναντήσεις που συμμετέχει ο/η ίδιος/α. Επίσης, ο/η Υπεύθυνος/η διαχειρίζεται προβλήματα που παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια της συνεργασίας του/της με τις σχολικές ομάδες όπως: διαχείριση χρόνου, εντάσεις στις σχέσεις των μελών της ομάδας, προβληματικές σχέσεις με τη διεύθυνση του σχολείου/το σύλλογο διδασκόντων, αναβολή εκπαιδευτικών επισκέψεων κ.ά. (βλέπε έρευνα ΚΕΕ, 2008 για τις συνθήκες υλοποίησης των Προγραμμάτων) και επίσης, αναζητά οικονομικούς πόρους για την υλοποίηση, διάχυση και προβολή των αποτελεσμάτων των ΠΣΔ.

Κατά τη διάρκεια της συμμετοχής τους στις ΠΣΔ οι μαθητές καλλιεργούν τρεις φυσικές λειτουργίες: α) την αίσθηση (βλέπω, ακούω, κινούμαι, αισθάνομαι) β) την αντίληψη (αποκρίνομαι, επεξεργάζομαι νοητικά, ερευνώ, επικοινωνώ, κά) και γ) την πράξη (συν- πράττω, συν-δημιουργώ, συν-παράγω κ.ά). Τα ΠΣΔ βοηθούν τους μαθητές να κατανοήσουν τις ανάγκες τους και να προσανατολίσουν τη δράση τους (ανάπτυξη πρωτοβουλιών – εδραίωση της προσωπικότητας - δημοκρατική προσέγγιση - παροχή ίσων ευκαιριών - αναζήτηση αξιών – ανάπτυξη πνεύματος συλλογικότητας/συμπαράστασης), ενώ η «καινοτομία», που σύμφωνα με τον Σταμάτη Αλαχιώτη αποτελεί μία «παιδαγωγική όαση», συμπορεύεται με τη δημιουργία ως ανόθευτο μικρό ενδιαίτημα μέσα στον κορμό της σχολικής αγωγής. Η διαδικασία υλοποίησης ενός ΠΣΔ οδηγεί τους συμμετέχοντες σε συναισθηματική απελευθέρωση και ψυχαγωγία (δημιουργία κινήτρων αυτοέκφρασης για απόκτηση κοινωνικής επιδοκιμασίας). Η δημιουργία, μέσω των ΠΣΔ, σπάει δομές και αυτονομείται από τους μηχανισμούς της ισχύουσας εκπαίδευσης και της διδακτικής πραγματικότητας. Για παράδειγμα, μέσω των ΠΣΔ ο έφηβος καλείται να εξοικειωθεί με τον επιστημονικό αλφαβητισμό (κυρίως στα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Αγωγής Υγείας), να διαμορφώσει στάσεις, νοοτροπίες και συμπεριφορές σε θέματα εξαρτησιογόνων ουσιών, σε θέματα υγιεινής διατροφής κ.ά., ενώ θα συνεκτιμηθεί η διάθεσή του για ατομική και συλλογική ανάδειξη - επίλυση προβλημάτων που απασχολούν τον τοπικό/εθνικό ή και παγκόσμιο πληθυσμό, όπως το φαινόμενο του υποσιτισμού, οι κλιματικές αλλαγές, η βιοποικιλότητα, τα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων κ.ά. Ο μαθητής θα εκδηλώσει το ενδιαφέρον του για την πολιτιστική κληρονομιά και τις τέχνες και ενδεχόμενα θα ενταχθεί σε προγράμματα «υιοθεσίας ενός μνημείου», θα συμμετάσχει σε λογοτεχνικό/μουσικό/εικαστικό εργαστήρι κ.ά. στο πλαίσιο ενός Πολιτιστικού Προγράμματος. Με αυτόν τον τρόπο τα ΠΣΔ γίνονται αντικείμενα μελέτης αλλά και εργαλεία αγωγής, καθώς από το τι κάνω και γιατί το κάνω θα οδηγηθούν οι μαθητές στο ποια η φιλοσοφία – στάση προς την ίδια τη ζωή. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο πειραματισμός και η εξοικείωση με διαφορετικές μορφές μάθησης και δημιουργίας δεν είναι απλή υπόθεση τόσο για τους εκπαιδευτικούς όσο και για τους μαθητές, καθώς προϋποθέτουν έντονο ενδιαφέρον, συνεχή διάθεση προσφοράς, αδάμαστη θέληση, πολύ θάρρος, αγώνα και αγωνία. Τα ΠΣΔ για όσους συμμετέχουν σε αυτά είναι μία διαρκής επένδυση, άλλοτε πάνω σε ένα συσσωρευμένο κεφάλαιο, άλλοτε αναλαμβάνοντας κάποια ρίσκα: όπως δεν ξέρω τι δεν ξέρω, ξέρω τι δεν ξέρω, αναπτύσσομαι και γνωρίζω, ενεργώ επειδή ξέρω. Η ελπίδα όσο κι αν αυτό φαίνεται παράδοξο γεννιέται μέσα από την συνειδητοποίηση πως πρέπει οι συμμετέχοντες στα ΠΣΔ να εξοπλιστούν και να σκληραγωγηθούν για να αντιμετωπίσουν αβεβαιότητες, ασυνέπειες και ανορθολογισμούς του ίδιου του συστήματος που κατά τα άλλα τις ενεργοποιεί κάθε αρχή σχολικού έτους.

Η συμβολή των εφήβων σε αυτή την διεργασία είναι και σημαντική και σημαίνουσα καθώς, όπως διαπιστώνει ο Αλέξης Πανσέληνος «δύο είναι οι ανίατες παθήσεις της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας: η αδιαφορία για το περιβάλλον και η έλλειψη κουλτούρας». Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως σε αυτή την προσπάθεια οι έφηβοι συμμετέχουν με το συναίσθημα το οποίο το παντρεύουν με τη γνώση (ειδάλλως αυτό είναι τυφλό, ενώ και η γνώση δίχως συναίσθημα είναι κενή). Το παραπάνω επιτυγχάνεται γιατί τόσο η τέχνη όσο και η επιστήμη διαποτίζονται από την ίδια προσπάθεια του ανθρώπου να διεισδύσει στην ουσία των πραγμάτων και να την καταστήσει κοινό κτήμα. Ότι αγγίζουν οι έφηβοι μετατρέπεται σε ποίηση, επαναπροσδιορίζοντας τον κόσμο που τους περιβάλλει. Οι έφηβοι δημιουργούν γιατί είναι ικανότεροι από τους μεγαλύτερους στο να επανεφευρίσκουν έναν χώρο ελευθερίας - «με γοητεύει να υπακούω σε αυτόν που δεν γνωρίζω, που είναι ο εαυτός μου ολάκερος» λέει ο ποιητής. Οι έφηβοι είναι λιγότερο σκεπτικιστές από τους ενήλικες, διατυπώνουν αλήθειες, ιεραρχούν αξίες, δημιουργούν πιο ευρείες προοπτικές και δεν διστάζουν να σταθούν μπροστά σε ένα και κεντρικό ερώτημα, αν και εφόσον τους δοθεί η ευκαιρία: «εγώ τι νομίζω, τι πιστεύω, τι σκέπτομαι, τι νοιώθω;». Πολλές φορές οι μαθητές βλέπουν μακρύτερα και πριν από τους εκπαιδευτικούς. Οι εκπαιδευτικοί- εμψυχωτές ομάδων θα πρέπει να τους εμπιστευτούν, να τους δείξουν ότι τους αρέσει να είναι οι έφηβοι οδηγοί, αλλά και οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να υποδείξουν στους εφήβους με σαφήνεια το δρόμο και τις δυσκολίες του. Κυρίως οφείλουν να σταθούν δίπλα τους, νουθετώντας, εμπνέοντας, συμβουλεύοντας και κυρίως επιδεικνύοντας αυτοσυγκράτηση (ας μην μπαίνουν συνεχώς στα πόδια τους). Οι έφηβοι «διδάσκουν» πως κάθε λύση που δουλεύει είναι σωστή, ενώ η έμφυτη ικανότητά τους να κάνουν φανταστικά πράγματα επαναφέρει στους εκπαιδευτικούς λίγο από τον χαμένο αυθορμητισμό τους και την περιέργεια, ενώ η δράση, και μέσω των ΠΣΔ, προετοιμάζει αμφότερους να είναι ανοιχτοί σε όλα. Εκείνο που έχει πραγματική αξία δεν είναι αυτό που θα παραχθεί ή θα αποκτηθεί ως πληροφορία - γνώση, αλλά η στοχαστική αναζήτηση που συνοδεύει αυτή τη διαδικασία. Όσο για τον παιδαγωγικό χαρακτήρα αυτής της διεργασίας, αυτός βρίσκεται περισσότερο στην ολοκλήρωση του υποκειμένου παρά στην πραγμάτωση ενός αντικειμένου. Και ακριβώς επειδή το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι στραμμένο στην επαγγελματική κυρίως προετοιμασία του αυριανού ενήλικα (το παρόν υφίσταται προς χάριν του μέλλοντος, ένα παρόν με ελέγξιμο και μετρήσιμο περιεχόμενο), ο έφηβος συνήθως αποκόπτεται από εκείνες τις περιοχές που θεωρούνται «θολές» και βρίσκονται στα όρια των συμβατικών τομέων της σχολικής γνώσης. Ίσως για αυτό το λόγο οι Σχολικές Δραστηριότητες είναι οι πιο ενδιαφέρουσες και οι πιο γόνιμες προτάσεις του εκπαιδευτικού μας συστήματος.

Συμπερασματικά, θεωρούμε ότι η ενασχόληση των εφήβων με τις επιστήμες και τις τέχνες στο πλαίσιο των ΠΣΔ ανοίγει το δρόμο για τη «διδασκαλία της δημιουργικότητας», αλλά και διεκδικεί μία «διδασκαλία με δημιουργικό τρόπο», η οποία θεωρείται ως προϋπόθεση για την πρώτη (βλέπε επίσημο έγγραφο στη Μ. Βρετανία, που αναφέρεται ειδικά στη δημιουργικότητα στον εκπαιδευτικό χώρο: All our Futures: Creativity, Culture and Education, 1999, σ. 27-28). Τα ΠΣΔ έχουν ως κίνητρο να αγαπήσει ο μαθητής το σχολείο, ένα σχολείο που δίνει προοπτική και ελπίδα, ένα σχολείο που μέσα από τη δράση/αντί- δραση θα συμπληρώσει τη γνώση και θα την κάνει να ευδοκιμήσει (υπάρχουν μαθητές που μετά την αποφοίτησή τους δεν διαβάζουν συχνά ένα βιβλίο ή σπάνια επισκέπτονται έναν αρχαιολογικό χώρο). Αλλά γι’ αυτό χρειάζεται θάρρος, το οποίο είναι απαραίτητο για να τολμήσουν από κοινού εκπαιδευτικοί και μαθητές να ανεβούν στον πιο ψηλό βατήρα, να προχωρήσουν ως την άκρη του, να αισθανθούν την αστάθεια να μεγαλώνει και στο τέλος να πραγματοποιήσουν μία γενναία βουτιά στο πέλαγος της δημιουργικότητας.

Απρίλιος 2013
Αγγελική Ζαχαράτου
Υπεύθυνη Σχολικών Δραστηριοτήτων Δ/θμιας Εκπ/σης ΠΕ Ηρακλείου